Muzyka łagodzi obyczaje

Autorem znanego powiedzenia jest Jerzy Waldorff, jest to również tytuł jego felietonów. Cytat jest świadomą parafrazą myśli Arystotelesa zawartej w jego dziele również zatytułowanym Polityka, VIII, 4. W tłumaczeniu Ludwika Piotrowicza oryginalna wersja brzmi: Muzyka wpływa na uszlachetnianie obyczajów.

O tym, że muzyka na nas działa, wiemy doskonale. Potrafi wprawić w dobry nastrój i doprowadzić do łez, uspokajać albo działać na nerwy. Ale nie tylko wpływa na nasze samopoczucie. Jest też „wzmacniaczem” przekazu w filmach, reklamie itd.

Jeszcze większe oddziaływanie ma muzyka kościelna. Od zawsze była związana z obrzędami chrześcijańskimi.

Zasady komponowania i wykonywania utworów muzycznych w Kościele katolickim określają dokumenty papieskie, soborowe, dykasterii* watykańskich, episkopatów, wprowadzenia do ksiąg liturgicznych itp.

Do najważniejszych współczesnych dokumentów należą:

• motu proprio Tra le sollecitudiniśw. Piusa X (1903);
• konstytucja apostolska Divini cultusPiusa XI (1928);
• encyklika Mediator DeiPiusa XI (1947);
• encyklika Musicae sacrae disciplinaPiusa XII (1955);
• konstytucja soborowa Sacrosanctum Concilium(1963);
• Instrukcja o muzyce w świętej liturgii Musicam sacramŚwiętej Kongregacji Obrzędów (5.03.1967);
• Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o muzyce kościelnej (14.10.2017).

Instrukcja Musicam sacram Świętej Kongregacji Obrzędów z 1967 roku, a w Polsce – Instrukcja Episkopatu Polski o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II z 1979 roku, szczegółowo omawiają wskazania Soboru Watykańskiego II. Zaznaczono w nim, że muzyka, a zwłaszcza śpiew kościelny związany ze słowami, jest nieodzowną oraz integralną częścią uroczystej liturgii. Wcześniej papież Pius XII w encyklice o muzyce kościelnej Musicae sacrae disciplina podkreślił, że inne rodzaje sztuki: architektura, malarstwo czy rzeźbiarstwo, przygotowują tylko godne miejsce świętym obrzędom, muzyka sakralna spełnia uprzywilejowaną rolę w samym sprawowaniu świętych ceremonii i obrzędów.

Aby lepiej rozumieć wskazania Kościoła dotyczące muzyki, należy rozróżnić pojęcia: muzyka religijna, kościelna, sakralna czy liturgiczna.

1. Muzyka religijna jest sztuką, która odnosi się w swej inspiracji do tematyki dotyczącej Boga, Jego objawiania się w świecie, bądź też różnych przejawów życia wspólnoty wierzących. To muzyka, która według kompozytora, jak i założeń oraz celu samego dzieła, stara się wyrazić i wzbudzić uczucia religijne. Ponieważ jednak nie jest przeznaczona dla celów kultu i odznacza się dość swobodnym charakterem, nie wolno jej używać przy czynnościach liturgicznych.

Na ogół przyjmuje się trzy kryteria, które sprawiają, że muzykę uważać należy za wyłącznie religijną, czyli nie nadającą się do liturgii:

• muzyka posługująca się tekstem liturgicznym, ale w sposób niezgodny z przyjętymi normami. Do tej grupy zaliczamy motety, hymny czy utwory mszalne (np. Missa in h-moll J.S. Bacha lub Missa solemnis Ludwiga van Beethovena). Ich nieprzydatność w posoborowej liturgii wynika chociażby z uwagi na objętość utworu.
• muzyka posługująca się tekstem religijnym, ale pozaliturgicznym. Do tej grupy zaliczymy wszelkie litanie, kantaty, niektóre arie operowe czy partie chóralne z oper, np. Ojcze z niebios, Boże, Paniez opery Halka S. Moniuszki. W grupie tej znajdą się również piosenki religijne.
• muzyka nie posługująca się żadnym tekstem, a jedynie poprzez tytuł dzieła lub intencję kompozytora wiążąca się z tematyką religijną. Mogą to być np. utwory instrumentalne o charakterze religijnym, m.in. Buxtehudego, Francka, Peetersa czy Bacha.

2. Muzyka kościelna pochodzi z chrześcijańskiego kręgu kulturowego i jest związana z życiem chrześcijańskich wspólnot wyznaniowych. Muzyką kościelną nie jest zatem muzyka wyznań niechrześcijańskich. Zbiorem pieśni kościelnych jest śpiewnik ks. J. Siedleckiego.
3. Muzyka sakralna obejmuje wszelkie kompozycje powstałe w ciągu wieków z przeznaczeniem do liturgii w Kościele, które powstały dla oddawania chwały Panu Bogu i odznacza się świętością oraz doskonałością formy. Do muzyki sakralnej zaliczamy: śpiew gregoriański, polifonię sakralną dawną i współczesną w różnorakich jej formach, muzykę organową i przeznaczoną na inne instrumenty do­puszczalne do użytku w kościele oraz sakralny śpiew ludowy – czy to litur­giczny, czy w ogóle religijny. **
4. Muzyka liturgiczna to muzykasłużąca obrzędowi religijnemu, która według zaleceń władz danego kościoła jest odpowiednia przy odprawianiu liturgii. W wypełnianiu funkcji liturgicznych posługuje się różnymi formami, gatunkami i rodzajami, zarówno wokalnymi, wokalno-instrumentalnymi, jak i instrumentalnymi, przykładem może być tu śpiew ludowy. Muzyka w liturgii nie jest jej „oprawą”, ale integralnie wiąże się ze odprawianiem świętych obrzędów. Celem muzyki liturgicznej jest chwała Boża i uświęcenie wiernych oraz budowanie wspólnoty wierzących.

Muzyka kościelna wzmacnia i pogłębia więzy między członkami wspólnoty parafialnej, jest elementem rozwoju osoby religijnej. W połączeniu z innymi środkami, które działają na wyobraźnię i umysł, może w bardzo poważnym stopniu wzmagać przeżycia religijne.

* Dykasteria - (z gr. dikasterion - władza, sąd) – urząd administracyjny Kościoła katolickiego. Większość dykasterii watykańskich zwana jest obecnie kongregacjami lub radami. Członkami rad mogą być osoby świeckie, jednakże w skład kongregacji wchodzą wyłącznie kardynałowie i biskupi. 

** Musicam sacram