Organy piszczałkowe to klawiszowy, aerofoniczny, idiofoniczny oraz największy instrument muzyczny; umieszczany najczęściej w kościołach, salach koncertowych, synagogach reformowanych czy aulach.
Organy piszczałkowe są nieporównywalne z żadnym innym instrumentem muzycznym – pod względem rozmiarów przestrzennych, liczby źródeł fal dźwiękowych, sumarycznej mocy emitowanej do otoczenia, dynamiki i bardzo często różnorodności barw i możliwości kolorystycznych, a także pod względem złożoności konstrukcyjnej. W wielu aspektach (głośność, brzmienie, barwa) przewyższają orkiestrę symfoniczną, chociaż na organach gra tylko jeden człowiek. Rozpiętość skali dźwięków dużych instrumentów wynosi ok. 10 oktaw, co jest porównywalne z zakresem dźwięków odbieranych przez ludzki słuch (od 16 Hz do ok. 20 000 Hz), jednakże istnieją organy o jeszcze większej skali.
Organista
Organista to muzyk grający na organach. Najczęściej jest również akompaniatorem – towarzyszy realizacji służby liturgicznej w katolickich, protestanckich kościołach oraz w niektórych kościołach ortodoksyjnych i synagogach żydowskich.
Słynni organiści
Wśród najbardziej znanych organistów są Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Händel, Dietrich Buxtehude, Johann Pachelbel, Marcel Dupré, Olivier Messiaen, César Franck, Charles-Marie Widor, Louis Vierne, Alexandre Guilmant, Fritz Heitmann, a z Polski: Adam z Wągrowca, Stanisław Moniuszko, Feliks Nowowiejski, Mieczysław Surzyński, Stefan Surzyński, Bronisław Rutkowski, Feliks Rączkowski, Romuald Sroczyński, Andrzej Chorosiński, Elżbieta Karolak, Julia Smykowska, Joachim Grubich, Julian Gembalski, Józef Serafin, Klemens Kamiński, Robert Grudzień, Marek Stefański, Marian Sawa, Roman Perucki, Leszek Werner.
Musicam sacram
Rolą organów w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego jest podtrzymywanie śpiewu wiernych, akompaniowanie zespołom śpiewaczym, a także wykonywanie muzyki solowej, dostosowanej do charakteru danego święta czy uroczystości. Dokument Musicam sacram z roku 1967 w sposób niezwykle przejrzysty definiuje koncepcję muzyki sakralnej oraz wyjaśnia kiedy i w jakich okolicznościach należy używać organów w liturgii, a także kiedy ich użycie jest niepożądane. Stała się punktem wyjścia dla wielu innych późniejszych opracowań dotyczących muzyki w Kościele. Odnosi się także do posługi organisty, określając jej niezwykle istotną rolę w budowaniu wspólnoty wiernych.
Cztery podstawowe czynności, które w paragrafie 64. Musicam sacram definiują zadanie organów w liturgii to:
- „akompaniament na instrumentach muzycznych”,
- „podtrzymywanie śpiewu”,
- „ułatwianie udziału w czynnościach liturgicznych”,
- „przyczynianie się do głębszego zjednoczenia zgromadzonych wiernych”.
Organista w Kościele luterańskim
Urząd organisty w Kościele Ewangelicko-Augbsurskim (luterańskim) istnieje od samego początku powstania Kościoła i zawsze był bardzo prestiżowy, wobec czego wybierano na niego najlepszych muzyków. Najczęściej łączy się on z urzędem kantora.
Do obowiązków organisty należy wykonywanie literatury organowej na początku i końcu nabożeństwa oraz granie preludiów, interludiów i postludiów do pieśni a także akompaniamentu do nich, kiedy śpiewają je wierni. Organista w kościołach ewangelickich sam nie śpiewa, prowadząc śpiew zboru organami. W niektórych krajach organista akompaniuje dialogom liturgicznym (np. w Polsce), a nawet śpiewom księdza (np. Szwecja), podając wcześniej liturgowi odpowiedni ton bądź grając obszerniejszą przygrywkę, wprowadzającą do odpowiedniej tonacji.
Organista w Kościele katolickim
Do pełnienia funkcji organisty kościelnego przygotowują diecezjalne szkoły organistowskie oraz średnie i wyższe szkoły muzyczne (przeważnie na kierunku organy lub muzyka kościelna). Organista odpowiada za ogół oprawy muzycznej liturgii. Głównym jego zadaniem podczas samej liturgii jest wykonywanie wstępów do pieśni i innych śpiewów liturgicznych oraz prowadzenie śpiewu wiernych poprzez grę na organach. W Polsce organista akompaniuje też odpowiedziom mszalnym uczestników mszy na wezwania kapłana i najczęściej śpiewa przy akompaniamencie organów psalm responsoryjny. Może także prowadzić zespoły śpiewacze.
Posługa organisty wymaga zarówno umiejętności pełnego wykorzystania instrumentu, jak i odpowiedniej interpretacji charakteru liturgii. Mówi o tym ostatni paragraf Musicam sacram poświęcony muzyce instrumentalnej:
- Jest rzeczą konieczną, by organiści oraz inni muzycy nie tylko umieli biegle grać na powierzonym im instrumencie, ale posiadali także znajomość ducha świętej liturgii i wnikali weń coraz głębiej, by spełniając swój urząd choćby tylko czasowo, uświetniali obrzęd zgodnie z naturą poszczególnych jego części i ułatwiali wiernym udział w czynnościach liturgicznych.
Równie ważnym elementem posługi organisty jest improwizacja. Za jej pomocą wyraża on ducha liturgii danej celebracji, tworzy ogólną atmosferę i łączy wiernych we wspólnocie. To wzniosłe i trudne zadanie, wymagające wiary i nauki, dyscypliny i natchnienia. Umiejętność wykonania improwizacji instrumentalnej świadczy o poziomie i klasie muzyka kościelnego.
Zgodnie z zapisami Instrukcji Konferencji Episkopatu Polski o muzyce kościelnej z 2017 roku biskupi zalecają m.in. aby we wszystkich kościołach katedralnych, bazylikach i sanktuariach powinny być: sprawne i wartościowe pod względem brzmieniowym organy piszczałkowe, zatrudniony organista I stopnia, chór kościelny prowadzony przez kompetentnego dyrygenta, Msza święta w języku łacińskim z udziałem scholi gregoriańskiej, celebrowanie ze śpiewem Liturgii godzin (Jutrznia, Nieszpory).
Zakres zadań i obowiązków organisty jest bardzo szeroki i wbrew pozorom jest to ważna rola. Bo choć organistę wierni spotykają najczęściej tylko raz w tygodniu, na niedzielnej mszy, to często ten właśnie jeden raz decyduje o tym, jaki wizerunek organisty pozostanie w naszej pamięci. Ponadto wpływa również na odbiór samej muzyki liturgicznej i muzycznego życia całej parafii.
